Het Belgische energielandschap in cijfers

Particulier of professioneel verbruiker – het risico op een stroomtekort is iets wat ons de laatste dagen allemaal bezighoudt. In de berichten hierover vliegen de megawatts ons om de oren, maar het is niet altijd eenvoudig om deze cijfers te duiden. Hoe ziet ons energielandschap eruit, en wat is de relevantie van het wegvallen van 3000 megawatt (MW) aan nucleaire capaciteit?

Elia – de beheerder van het hoogspanningsnet in ons land – stuurde deze week een persbericht uit om de situatie te duiden: “Met de onverwachte en langdurige onbeschikbaarheid van Doel1, Doel2, Tihange2 en Tihange3, verdwijnt – tot midden december – 3000 megawatt (MW) aan nucleaire capaciteit. Dit komt overeen met 25% van de totaal geïnstalleerde beheersbare productiecapaciteit van België.”

De conclusie van Elia is: “Zonder bijkomende capaciteit van 1600 tot 1700 MW kan netbeheerder Elia niet garanderen dat de bevoorradingszekerheid op elk moment verzekerd is zonder afschakelplan.”

Vermogen en energieverbruik

Alvorens het Belgische energielandschap in cijfers te bekijken, keren we terug naar de lessen fysica van weleer en de betekenis van energie en vermogen. Als voorbeeld halen we nog even een oude gloeilamp van 60 W uit de kast. Dat getal is het vermogen dat de gloeilamp wanneer ze brandt – en er de kans toe krijgt – zal opnemen.

Wanneer we aan onze gloeilamp een spanning opleggen van 220 V zal ze een stroom “trekken” waarvan de hoeveelheid bepaald wordt door de interne weerstand van de lamp. Spanning is weerstand maal stroom, zegt de wet van Ohm. De weestand van de gloeilamp is min of meer constant. Dus ook de hoeveelheid stroom die de lamp zal trekken en ook het vermogen dat daarmee overeenstemt. Vermogen is immers spanning maal stroom.

Als er 60 W op onze lamp geschreven staat, betekent dit dat ze 0,27 A aan stroom trekt. Niet dat het belangrijk is, maar we kunnen daaruit ook afleiden dat de gloeidraad in de lamp een weerstand heeft van 806 ohm.

Of de lamp ook echt op volle kracht zal branden hangt echter af van de vraag of er voldoende capaciteit is om de stroom die de lamp wil trekken, te leveren. Als we onze lamp aansluiten op een generator van 50 W, zal de lamp wel branden, maar niet op volle sterkte. Bij een generator van 100 W kan onze lamp wel voluit gaan. Onze nieuwe generator zal op dat moment slechts voor 60% belast worden.

En dan is er nog de energie, die uitgedrukt wordt in Wh. Vermogen betekent eigenlijk de capaciteit om gedurende een bepaalde tijd een hoeveelheid energie te leveren. Onze generator van 100 W kan in een uur dus 100 Wh aan energie leveren. Onze lamp zal gedurende dat uur 60 Wh “verbruiken”.

We zetten “verbruiken” hier tussen aanhalingstekens, want daarin zit de reden waarom we deze les in fysica nog even oprakelen. In de volksmond wordt de term “verbruik” zowel voor vermogen als energie gebruikt. Onze lamp verbruikt 60 W, wordt dan gezegd, maar in onze les fysica is dat onaanvaardbaar. Wij moeten zeggen dat onze lamp 60 Wh verbruikt als ze een uur op volle kracht kan branden.

Totale belasting tussen 8000 en 11000 megawatt

Maar hoe zit dat nu voor het totale Belgische elektriciteitsnet?

Wel, eigenlijk geldt er hetzelfde verhaal als bij onze generator en onze gloeilamp, maar dan op grote schaal. Alle verbruikers samen bepalen op elk ogenblik het vermogen aan elektriciteit dat ze willen opnemen. Het is aan Elia om de beschikbare productiecapaciteit zodanig in te schakelen dat er op elk moment voldoende vermogen geleverd kan worden.

Op zijn website geeft Elia statistieken over hoe groot dat opgenomen vermogen is. De totale belasting, zoals dat genoemd wordt, schommelt op een dag als vandaag tussen 8000 en 11000 megawatt. Kleine nuance hierbij is dat Elia deze statistieken geeft voor haar volledige net dat ook een deel van het Groothertogdom Luxemburg omvat.

Aan de andere kant staat de productiecapaciteit die mooi in kaart gebracht wordt op de website van FEBEG. Dat is de vereniging van producenten, handelaars en leveranciers van elektriciteit.

De grafiek bovenaan dit artikel geeft de netto elektriciteitsproductie in België weer en de verdeling over de verschillende bronnen. De getallen slaan op 2017 en worden uitgedrukt in TWh. Het gaat dus om het energieverbruik van het afgelopen jaar. 1 TWh is 10 tot de 12-de Wh.

Onderstaande grafiek geeft dan weer de geïnstalleerde productiecapaciteit weer in België. In 2017 bedroeg die 22.076 MW. Het is het totale vermogen dat alle productie-installaties samen op een bepaald moment kunnen leveren.

Beheersbare productiecapaciteit

Als we beide grafieken met elkaar vergelijken komen we tot een aantal merkwaardige vaststellingen. Bijvoorbeeld dat wind- en zonne-energie bijna een derde van de productiecapaciteit vertegenwoordigen maar afgelopen jaar slechts 11% van de verbruikte energie leverden. Dat komt deels doordat moeder natuur niet altijd mee wil, maar ook omdat deze energiebronnen sneller afgeschakeld kunnen worden in de evenwichtsoefening die de netbeheerder permanent uitvoert.

Nucleaire energie vertegenwoordigt in ons land 27% van de productiecapaciteit maar leverde zowat de helft van de stroom die vorig jaar in België verbruikt werd.

Hoog tijd nu om terug te keren naar het statement van Elia: “Met de onverwachte en langdurige onbeschikbaarheid van Doel1, Doel2, Tihange2 en Tihange3, verdwijnt – tot midden december – 3000 megawatt (MW) aan nucleaire capaciteit. Dit komt overeen met 25% van de totaal geïnstalleerde beheersbare productiecapaciteit van België.”

Volgens de grafiek van FEBEG bedraagt de totale capaciteit van onze nucleaire centrales 6000 MW. Daarvan is dus zowat de helft tijdelijk onbeschikbaar.

Het statement dat 3000 MW overeenkomt met 25% van de beschikbaarheid brengt de totaal geïnstalleerde beheersbare productiecapaciteit volgens Elia op 12.000 MW. Dat is 10.000 MW minder dan de geïnstalleerde productiecapaciteit in de grafiek van FEBEG.

Dit toont nogmaals aan hoe afhankelijk we in ons land vooralsnog blijven van nucleaire energie. Want een groot deel van de geïnstalleerde productiecapaciteit is nu eenmaal niet “beheersbaar”. Met andere woorden: men kan er niet op rekenen dat ze altijd beschikbaar is en ingeschakeld kan worden.

Pokerspel op hoog niveau

Of het deze winter ook echt tot afschakelingen zal komen, zal nog moeten blijken. In de reële wereld is het Belgische net immers slechts een onderdeel van een veel groter Europees netwerk dat veel meer productiecapaciteit omvat. Elia heeft ook steeds meer deals met grote bedrijven die hun verbruik indien nodig kunnen aanpassen aan de beschikbaarheid teneinde het evenwicht tussen vraag en aanbod in stand te houden.

Maar in de geliberaliseerde energiewereld van vandaag speelt nog een heel andere problematiek, namelijk de handel in elektriciteit wat er op neerkomt dat leveranciers vooraf een bepaalde productiecapaciteit reserveren. Engie Electrabel wordt nu door sommigen verweten van hierin een pokerspel op hoog niveau te spelen. Het bedrijf is in meerdere landen actief en heeft in het energielandschap ook tegelijk verschillende petten op. Dat creëert mogelijkheden om de marktwerking te beïnvloeden voor eigen winstmaximalisatie.

Tegelijk zit hierin volgens mij een garantie dat het allicht niet tot afschakelingen zal komen. De exploitant van onze energiecentrales wordt nu met argusogen gevolgd en zou bijzonder kritisch benaderd worden indien het met de energievoorziening zou mislopen.

In de VS is er eind vorige eeuw een bedrijf geweest dat zijn klanten letterlijk in het donker durfde zetten om zijn winst te maximaliseren. De toenmalige CEO van dat bedrijf is pas vorige maand ontslagen uit de gevangenis. Zo ver wil niemand in de sector vandaag nog gaan en ondanks de commerciële realiteit van de liberalisering blijft in de sector toch ook een gevoel van publieke dienstverlening bestaan - een dienstverlening die eigenlijk niet in het gedrang mag komen.

Update: Nood aan bijkomende capaciteit verminderd naar 700 tot 900 MW